“…the film is not about a particular country. It is about people caught on the verge of wider violence that is about to erupt around them.” Milčo Mančevski geeft aan hoe men zijn debuutfilm Before the Rain (Pred Doždot) uit 1994 zou kunnen interpreteren.
De film die hij regisseerde en waarvoor hij tevens het scenario schreef, betekende een grote verandering op het gebied van cinema in Macedonië. Het land dat door de media slechts werd betiteld als ‘het zuidelijkste puntje van de Balkan’, kreeg vooral na de erkenning van het Filmfestival van Venetië met de Gouden Leeuw in 1994, een nieuw gezicht.
Aan de hand van deze film wil ik een beeld schetsen van de achtergronden, productie en de receptie ten aanzien van een aantal thema’s uit het verhaal: leven en dood, wraak en opoffering, identiteit en religie, kiezen of delen.
Van idee naar product
Wat bedoelt Mančevski als ‘Before the Rain’ níet perse over Macedonië gaat? Het antwoord verschuilt zich in de achterliggende gedachte dat de belangrijkste thema’s uit het verhaal op elk land in de wereld van toepassing zouden kunnen zijn, zoals het personage Aleksandar in de film refereert aan conflicten in Somalië en Noord-Ierland.1 Macedonië wordt dus gebruikt als voorbeeld van een land dat in angst leeft voor potentieel gevaar tussen verschillende bevolkingsgroepen.2 De gevolgen van de oorlog in Bosnië in 1991 zijn bijzaak; centraal staat de relatie tussen de ervaring van de regisseur en de ontwikkelingen rondom de uitgebeelde thema’s in het land.3 Hij benadrukt daarnaast dat de film geen documentaire is, maar een verbeelding van het gevoel dat hij kreeg toen hij na jaren van afwezigheid terugkeerde naar zijn geboorteland.
Tijdens deze ‘renaissance’ schrijft Mančevski de eerste versie van het script, wat later door British Screen zou worden opgepakt. Een multiculturele basis werd als uitgangspunt genomen: Britse, Franse en Macedonische bronnen hebben de productie mogelijk gemaakt.4 Als gevolg hiervan hebben de uiteenlopende achtergronden van het hele team de complexiteit binnen het verhaal dat wordt verteld, ondersteund. Impliciet bewijst Mančevski ook geen standpunt in te nemen over de etnische conflicten in zijn land, en verzet zich puur tegen oorlog in het algemeen. De film kan worden daarin beschouwd als een 'waarschuwing' in de vorm van een (anti)-oorlogsdrama.5 Mančevski confronteert de kijker in dit drama met de aanwezigheid van een mogelijke wereld (imaginatie) en voorziet deze werkelijkheid van een betekenisvolle omgeving (correspondentie).6 Hiermee komen we ook bij de vraag welk soort publiek er als uitgangspunt werd genomen om de film tot stand te brengen. Mančevski heeft immers in het beginstadium aan het verhaal gewerkt zonder aan de mogelijke verkoop ervan te denken.7 In een ander interview zegt hij dat 'verhalen vertellen' zijn grootste ambitie is. Hoe een bepaalde vertelwijze kon overkomen bij het publiek is een belangrijke drijfveer in het proces van de productie geworden.
Distributie
In een interview van Richard Raskin met de regisseur wordt duidelijk hoe hij deze 'vertel'-ambitie heeft kunnen combineren met het beleid ten aanzien van de filmindustrie. Mančevski weigerde de regels van de industrie te handhaven en zich aan te passen aan een ‘mechanische totstandkoming’ van zijn product. Hij stipt zelfs aan dat de filmindustrie in zowel Hollywood als Europa elke vorm van creativiteit van een filmmaker in de kiem smoren.8 Als gevolg had dit dat de film in commercieel opzicht mátig werd gedistribueerd waardoor de gemiddelde kijker geen kans kreeg de film te zien. Hierdoor heeft Mančevski zijn publiek niet kunnen bereiken en heeft hij zo heel wat potentiële kijkers gemist.
In zekere zin zien we hier een conflict tussen de kunstenaar die in een keurslijf van regels wordt gehouden en de opdrachtgever wiens regelgeving op andere idealen dan die van de regisseur zijn berust.9
Als we kijken naar de distributie van visie en identiteit van het verhaal, probeert Mančevski een neutraal gevoel te verspreiden aan mensen die geen oordeel willen vellen over de tweedeling in Macedonië. Vanuit dit oogpunt zou het publiek mee kunnen discussiëren over het ingewikkelde onderwerp dat zich zo actueel in de samenleving begeeft.
Kijken we naar een andere film vanuit het voormalige Joegoslavië, bijvoorbeeld naar Underground van Emir Kusturica, dan draait het vooral om de oorlog in 1991 en welke naklank dit kreeg bij het volk.10 Het oordeel is hier al verwerkt in het verhaal. Before the Rain geeft in dit opzicht een vernieuwende kijk op een land uit de Balkan en bevestigd de onmacht binnen een situatie van dreigend geweld zonder daar historische gebeurtenissen naast te leggen, wat nog niet eerder is voorgekomen.11 Andrew Horton wijst in zijn artikel naar het oorzakelijke gegeven hiervan: de cultuur in Macedonië is nog onvoldoende bestudeerd en nog slechter begrepen door het Westen.12
Cirkels
De film bevat drie verhaallijnen die ‘als een cirkel om elkaar heen draaien’. Het woord ‘cirkel’ staat daarbij zowel voor de inhoud als voor de vorm van de presentatie.13
Deze vorm van vertellen heeft volgens Mančevski een belangrijke functie: de structuur van het verhaal wordt circulair gepresenteerd waardoor deze bijzondere waarde toevoegt aan de complexiteit van de onderliggende dilemma’s die in de toekomst non-lineair zullen blijven doorwerken.14 De beschrijving van een bewust circulair gegeven wordt door Ann Kibbey bijgestaan met de formulering; ‘het doorgeven van geweld als normatief gegeven van generatie op generatie.’15
In de drie delen met de titels ‘Words’, ‘Faces’ en ‘Pictures’ worden personages geïntroduceerd die op verschillende wijze met elkaar verbonden zijn door leven, dood, geweld, religie, liefde en familiebanden. Via deze bruggen wordt informatie gegeven over de rijke traditie van Macedonië. De besloten gemeenschappen, de sterke familiebanden die geen invloed van buitenaf verdragen en het bewustzijn van de eigen identiteit bepalen mee hoe het geweld zich in het gebied heeft kunnen ontwikkelen.16 De driedeling versterkt de gedachte dat alles weer terugkomt bij het begin, met andere woorden: de geschiedenis herhaalt zichzelf.17 Het ‘zinloze’ aspect van geweld als een vicieuze cirkel wordt hiermee op een bijzonder artistieke wijze benadrukt.18
Het verhaal
In 'Words' verbergt monnik Kiril de Albanese Zamira in zijn klooster in het idyllische berglandschap van Macedonië. Een groepje mannen is op zoek naar het meisje omdat zij een Macedonische schaapherder zou hebben vermoord, maar dankzij de zwijggelofte van de monnik kost het hem geen moeite haar schuilplaats geheim te houden. Als het dan toch uitkomt en hij met haar probeert te vluchten worden ze tegengehouden door Zamira’s familie die schande spreekt over het verkiezen van een Macedonische jongen boven haar eigen vlees en bloed. Als Zamira wegrent en op die wijze partij kiest wordt ze door haar eigen broer doodgeschoten.
Zamira is in dit verhaal een personage dat ondanks het ‘discours’ uit haar cultuur, stelling neemt tegen de historisch gevormde waarden waaraan zij zou moeten gehoorzamen en maakt geen onderscheid tussen religies en culturen.19 Haar uiterlijke voorkomen; kort, geschoren haar zonder hoofddoek, een broek en een shirt bevestigen de provocatie tegen de traditie. Maar in hoeverre kan men partij kiezen zonder zelf slachtoffer te worden van geweld? Het begrip ‘cultuur’ wordt in deze context beschouwd als een pedagogische en antropologische definitie, waarin respectievelijk de normen en waarden in de opvoeding en de religieuze leefwijze van een natie of volk een belangrijke rol spelen. Zij proberen, en denken dit met geweld te moeten doen, te streven naar een betere leefomgeving.20
In 'Faces' maken we kennis met het hectische leven in Londen, waar de ongelukkige Anne worstelt tussen de gevoelens voor haar minnaar, de Macedonische fotograaf Aleksandar en haar man, Nick. Zij heeft met haar juist ontdekte zwangerschap tijd nodig om te kiezen tussen beide partijen, en laat Aleksandar uiteindelijk alleen naar Macedonië vertrekken.
De beelden in Londen verschillen duidelijk met de sfeervolle benadering die Mančevski voor de verbeelding van Macedonië heeft gekozen. Het zijn dan ook vooral de stilistische kenmerken die door critici gewaardeerd worden. Volgens Keith Brown komt dit omdat de meeste recensenten simpelweg in de ban zijn geraakt van het adembenemende landschap dat zich op een esthetische manier voltrekt. Tevens vult hij aan dat het landschap een zekere authenticiteit vertoond dat het realisme van het verhaal versterkt.21
In het restaurant waar Anne en Nick dineren vindt heel abrupt een schietpartij plaats die een desastreuze afloop kent; Nick overlijdt. De regisseur wijst hier opnieuw naar het thema dat we in de inleiding zagen, dat geweld geen grenzen kent. Het bloedbad verbeeldt wederom een gevoel van onmacht en partij kiezen lijkt hierin onmogelijk.
In het laatste deel, 'Pictures', krijgt de kijker een overzicht van het verhaal als Aleksandar terugkeert naar zijn geboortedorp in Macedonië en ontdekt dat er veranderingen zijn ontstaan toen hij overal ter wereld oorlogsgebieden fotografeerde: de twee bevolkingsgroepen in het dorp leven in angst en dreiging.
Als hij ontdekt dat zijn vroegere Albanese geliefde Hana nog in het dorp woont en inmiddels weduwe is geworden, probeert hij contact met haar te krijgen. Dit is moeilijk, niet alleen door de steeds gewichtigere verschillen tussen Albanese moslims en Macedonische christenen in het dorp, maar ook door de oppositie die er heerst tussen vrouwen en mannen binnen de Albanese moslimcultuur. Hana komt, na toestemming van haar vader, met een dienblad het vertrek binnen waarin ze Aleksandar van onder haar hoofddoek geen moment aankijkt. Haar rol is die van een 'traditionele', dienende vrouw zonder inspraak en macht, in een wereld waar mannen de dienst uitmaken.22 Hana’s dochter Zamira gluurt nog even om de hoek maar wordt direct door haar broer weggetrokken. Als we hier net als Ann Kibbey kijken naar de overname van waarden van generatie op generatie, is het vooral in deze scène erg duidelijk; de nog jonge zoon van Hana staat erop dat Aleksandar uit het huis verdwijnt.23
Als Hana op een nacht in het geheim naar Aleksandar gaat en smeekt of hij haar dochter Zamira kan beschermen tegen het dreigende geweld, wordt hij alsnog gedwongen partij te kiezen. Het verkiezen van Hana’s dochter boven zijn bloedeigen neef -de schaapherder, die door het meisje zou zijn vermoord valt hem zwaar. Wanneer hij Zamira toch op een veiliger plek probeert te brengen wordt hij zelfs een paar keer gewaarschuwd door zijn bloedverwanten. Maar als Aleksandar hen de rug toekeert, wordt er onder druk van de familie een dodelijk schot richting Aleksandar gelost. Regen valt neer op de uitgestrekte velden.
Albanezen doden Albanezen en Macedoniërs één van henzelf, wat erg opvallend is in de film. Het eigenlijke dilemma verschijnt hiermee aan de oppervlakte: de etnische verschillen zijn bijzaak en net als in Griekse tragedies, manifesteert geweld zich tussen familieleden.24 Dit komt uiteraard door ‘de’ cultuur, waarin zaken als traditie, schaamte, wraak, opoffering en trouw op cruciale momenten sterk naar de voorgrond treden.
Deze visie van de regisseur verruimt op deze manier de blik van de kijker over een bepaalde samenleving en het is ook hierom dat de film een artistiek, hoogwaardig cultuurbesef uitdraagt, ondanks dat dit besef via een medium wordt gepresenteerd dat door veel mensen als lage cultuur wordt beschouwd.25
Receptie
Reacties op deze film zijn uiteenlopend van aard. Interessant is het als we kijken naar het verschil tussen non- Macedonische en Macedonische perceptie en mijn eigen plek hierin.
Brown stelt voorop dat alleen non-Macedonische kijkers de verfilmde wereld als een realistische plek kunnen beschouwen.26
Om het verschil aan te geven moeten we even terug naar Mančevski's productie. Voor de cinematografie heeft hij verschillende locaties moeten gebruiken die in het echte landschap geen eenheid vormen. Dit weten alleen de mensen die op de plek zelf zijn geweest, waaronder ik. Het klooster dat we zien staat in het noorden van Macedonië terwijl het kerkje St. Jovan, aan het meer van Ohrid ligt, 170 km ten zuidwesten van de eerstgenoemde plek. Deze beelden zijn zo in elkaar geschoven dat het lijkt alsof ze nog geen kilometer van elkaar af liggen. In hoeverre er hier dus écht sprake is van authenticiteit, valt na deze wetenschap te betwijfelen.27
Zelf ben ik van mening dat de authenticiteit wordt behouden aangezien de film niet alleen om de stilistische kenmerken draait en het ook zoals de regisseur zelf zegt, geen documentaire is. De locaties zie ik als een bewuste keuze van Mančevski om het verhaal verschillende niveaus van sfeer te geven, ongeacht de feitelijke betekenis van de fysieke ruimte. Ik kan me voorstellen dat er zonder deze kennis een veel groter realisme wordt opgewekt en dat dit bijdraagt aan de betekenisgeving van de geloofwaardigheid, wat een exotische maar afstandelijke film oplevert. Als we de film zien als een verhaal, een fictieve geschiedenis van mensen zoals jij en ik die moeten kiezen tussen fundamentele zaken op een cruciaal moment in hun leven, is Mančevski daarin ruim geslaagd
De verhaallijnen in de film zijn goed uitgewerkt, en de vorm die hiervoor gebruikt is staat op zichzelf.28 De personages vertegenwoordigen elk thema in het verhaal, die het gevoel van de regisseur versterken. Door zoveel verschillende invalshoeken te gebruiken kan de kijker zelf beoordelen aan de hand van de aangeboden informatie.
Deze 'positieve vrijheid' voert Mančevski consequent door als hij neutraal blijft over de ontwikkelingen van de thema's.29 Waar je ook vandaan komt, wat je ook gelooft, iedereen kan zich met de personages identificeren. De film zou als uitstekend voorbeeld of zelfs als waarschuwing kunnen dienen in elke multiculturele samenleving ter wereld.
Noten
1. Horton, Andrew, Before the Rain, in: Cineaste Vol. 21, Issue 3, June 1, 1995
2. 'Een nieuwe manier van onderzoek naar sekse en cultuur vanaf de jaren '70 van de 20e eeuw; samenhang van de tegenstelling tussen meerdere opposities dan alleen man versus vrouw'. In: hoorcollege 6, Sekse en Cultuurkritiek, 29 september 2006.
3. Het verhaal dat wordt verteld is gebaseerd op persoonlijke ervaringen uit de eigen, eens zo vertrouwde omgeving' In: hoorcollege 9, Community Art, 10 oktober 2006.
4. 'Er wordt gebruikt gemaakt van een incrementalistisch beleid waarin verschillende instellingen bijdragen aan de totstandkoming van de culturele uiting. Dat willen zeggen dat er niet één bepaalde instelling geld geeft, maar er vanuit meerdere hoeken wordt gesponsord.' In: hoorcollege 3, Kunst en Cultuurbeleid, 19 september 2006.
5. Horton, Andrew, Cinema Across the Ocean: An Interview with Milcho Manchesvki, in: Cineaste Vol. 21, Issue 3, June 1, 1995.
6. 'Drie dimensies om kunst waar te nemen'. In: hoorcollege 3, Kunst en Cultuurbeleid, 19 september 2006.
7. “...In 1991, when I went back, I suddenly felt like I wanted to write something for myself without thinking about selling it, for I did feel that 'something' was about to happen.” in: Horton, Andrew, Cinema Across the Ocean: An Interview with Milcho Manchesvki, in: Cineaste Vol. 21, Issue 3, June 1, 1995.
8. “...I refused to play by the industry rules, to accept unethical standards and the dictatorship of the oxymorons – creative executives – over the artist. The film industry both in Hollywood and Europe stifles creativity and is an extension of repressive mechanisms. Censorship is so ingrained and often self-inflicted that no one even raises the issue. I felt it was my duty to fight it, and I made e lot of enemies along the way.” In: Raskin, Richard, On Unhappy Endings, Politics and Storytelling: an interview with Milcho Manchevski, New York, 11 oktober 2003.
9. ‘Conflict tussen de autonome kunstenaar en de maatschappij.’ In: hoorcollege 4, Theaterwetenschap, 22 september 2006.
10. Kusturica, Emir, Underground (1995).
11. ‘Vernieuwing, als doel om kunst bestaansrecht te geven’. In: hoorcollege 3, Kunst en cultuurbeleid, 19 september 2006 en 'Het eerste doel is om spannende, nieuwe kunst te creëren' In: hoorcollege 9, Community Art, 10 oktober 2006.
12. Horton, Andrew, Before the Rain, in: Cineaste Vol. 21, Issue 3, June 1, 1995.
13. “Dilemma over de inhoud wordt tevens weergegeven in de vorm van de presentatie. Nieuwe interpretaties vestigen de aandacht op de zelfreflectieve kant van theater, de aandacht gaat naar debat over status van kunst en kunstenaar, de verhouding tussen samenleving en theater, kunstenaar en publiek. Theater als een bijdrage aan die debatten.. De gevarieerde opvoeringsgeschiedenis laat zien op hoeveel verschillende momenten theatermakers, regisseurs, dramaturgen, acteurs en uiteindelijk ook publiek keuzes kan maken. Hoe elke opvoering weer een bijdrage kan zijn aan een debat over de betekenis van kunst en de macht (onmacht?) van de kunstenaar 'die zich als een zeeman vastklampt aan de rots waarop hij vergaat'” In: hoorcollege 4, Theater-, film- en televisiewetenschap, 22 september 2006 en uit de hoofdlijnen van Torquato Tasso in het gastcollege van Wil Hildebrand. Deze presentatiewijze is natuurlijk ook op deze film van toepassing: de structuur van de film zegt niet alleen iets over de artistieke voorkeur van de regisseur maar geeft ook inzicht in de grondvisie van het verhaal en de gecreëerde verwevenheid tussen vorm en inhoud.
14. Horton, Andrew, Cinema Across the Ocean: An Interview with Milcho Manchesvki, in: Cineaste Vol. 21, Issue 3, June 1, 1995.
15. Kibbey, Ann, Religion, Ethnicity and Violence in Before the Rain, geraadpleegd via: www.manchevski.com.mk/html%20en/m_press_religion.html op 02-10-2006 en: 'De manier waarop mensen hun leven inrichten en in die zin willen streven naar een betere leefwijze.' De gedachte hierover wordt van generatie op generatie doorgegeven en is plaats- en tijdgebonden. Deze antropologische en pedagogische definitie van cultuur is van toepassing op deze film waarin duidelijke elementen van de binding aan een volk of natie worden voorgelegd die op hun eigen manier streven naar een 'betere wereld' zoals zij die willen zien. In: hoorcollege 1, Cultuur van hoog tot laag I, 12 september 2006.
16. van der Ree, Petra, Het meisje en de monnik, in: Filmkrant, nr. 152, januari 1995.
17. Kibbey, Ann, Religion, Ethnicity and Violence in Before the Rain, geraadpleegd via: www.manchevski.com.mk/html%20en/m_press_religion.html op 02-10-2006.
18. Verdere informatie geraadpleegd via: http://nl.wikipedia.org/wiki/Vicieuze_cirkel en http://nl.wikipedia.org/wiki/Totale_oorlog op 30-09-2006.
19. ‘Het discours: de manier waarop binnen een bepaalde groep op een bepaald niveau wordt gedacht over de werkelijkheid en de structuur die daar vervolgens aan wordt gegeven om impliciet aan te geven welke waarden zij handhaven’. In: hoorcollege 1, Cultuur van hoog tot laag I, 12 september 2006.
20. Definities van cultuur, Raymond Williams, '“Culture” from Keywords', in: Stephen Duncombe, ed., Cultural Resistance Reader. London, New York: Verso 2002, pp. 35-41 én hoorcollege 1, Cultuur van hoog tot laag I, 12 september 2006.
21. Brown, Keith, Macedonian Culture and its Audiences: an Analysis of Before the Rain, geraadpleegd via: http://www.manchevski.com.mk/html%20en/m_press_es_brawn.html op 30-09-2006 en: “Met de authenticiteit in een presentatie kan het publiek ervan uitgaan dat het object 'echt' is.” In: hoorcollege 5, Musea tussen educatie en vermaak, 26 september 2006.
22. 'Oppositie dat zich uit als traditionele verhouding binnen de man – vrouw relatie.' In: hoorcollege 6, Sekse en cultuurkritiek, 29 september 2006.
23. Kibbey, Ann, Religion, Ethnicity and Violence in Before the Rain, geraadpleegd via: www.manchevski.com.mk/html%20en/m_press_religion.html op 02-10-2006.
24. Horton, Andrew, Before the Rain, in: Cineaste Vol. 21, Issue 3, June 1, 1995.
25. 'Scheiding in de institutionele sfeer; kunst versus vermaak. De film als vorm van de massacultuur en ondergeschikt aan uitingen van 'hoge' cultuur.' In: hoorcollege 1 en 2, Cultuur van hoog tot laag, 12 en 15 september 2006.
26. Keith Brown schrijft dat recensenten van over de hele wereld het er over eens waren dat de geschapen wereld van Mančevski bijdraagt aan de geloofwaardigheid van het verhaal. Letterlijk geeft hij aan hoe kijkers de paradox hebben ervaren; “... in the tragic paradox that was created; that such violence could exist in a landscape so beautiful.” In: Macedonian Culture and its Audiences: An Analysis of Before the Rain,geraadpleegd via: www.manchevski.com.mk.html%20en/m_press_es_brawn.html op 30-09-2006.
27. 'Is de historische achtergrond beïnvloedt door history of memory? Kan het publiek ervan uitgaan dat de locaties in de film 'echt' zijn, dat er sprake is van authenticiteit? En in hoeverre wordt de wereld waarin het verhaal zich afspeelt nagebouwd?' In: hoorcollege 5, Musea tussen educatie en vermaak, 26 september 2006.
28. 'Dilemma over de inhoud wordt tevens weergegeven in de vorm van de presentatie'. In: hoorcollege 4, Theater-, film- en televisiewetenschap, 22 september 2006.
29. 'Positieve vrijheid, een rijk aanbod van keuzes waardoor een eigen mening kan worden gevormd.' In: hoorcollege 3: Kunst en Cultuurbeleid, 19 september 2006.
Literatuur
* Brown, Keith, ‘Macedonian Culture and its Audiences: An Analysis of Before the Rain’, via http://www.manchevski.com.mk/html%20en/m_press_es_brawn.html
* F. Hughes-Freeland, ed., Ritual, Performance, Media(London & New York: Routledge, 1998), pp. 160-176 via http://www.manchevski.com.mk/html%20en/m_press_es_brawn.html
* Horton, Andrew, ‘Before the rain’, in Cineaste, June 1, 1995, Vol. 21 Issue 3, p44
* Horton, Andrew, ‘Cinema across the oceans : An interview with Milcho Manchevski’, in Cineaste, June 1, 1995, Vol. 21. Issue 3. (Omega/ EB).
* Kibbey, Ann, ‘Religion, Ethnicity and Violence in Before the Rain’ via www.manchevski.com.mk/html%20en/m_press_religion.html
* Kroon, Hans, ‘Fotograaf moet partij kiezen in Before the Rain’, Amsterdam Cinecenter, May 2003 (Lexis Nexis)
* Linssen, Dana, ‘Before the Rain’, May 8, 2003 (Lexis Nexis)
* Marciniak, Katarzyna, ‘Transnational Anatomies of Exile and Abjection in Milcho Manchevski’s Before the rain (1994)’, in Cinema Journal 43, No. 1, Fall 2003(Project MUSE – http://muse.jhu.edu)
* Raskin, Richard, ‘On unhappy endings, politics and storytelling – An interview with Milcho Manchevski’, via http://pov.imv.au.dk/Issue_16/section_1/artc9A.html
* Slapšak, Svetlana, ‘Legenda o nepotrebnoj smrtí’, in Vreme Zabave No. 13, januar 2005.
* van der Ree, Petra, ‘Het meisje en de monnik’, in de Filmkrant, Januari 1995, nr.152.
* Vicente Ganzarolli de Oliveira, Joao,’Before the Rain – An Aesthetics of Paradoxs’ via www.manchevski.com.mk/html%20en/m_writings_paradoxs.html
* Woodard, Thomas, ‘Living/ Reliving Before the Rain’ (Google)
Extra informatie:
* Anastasia (soundtrack) www.cs.earlham.edu/~dusko/anastasia/anastasia.html
* Cinema in Macedonië www.maccinema.com/e_hronologija.asp
